David Diop, Η πύλη του ταξιδιού χωρίς επιστροφή

Πενήντα έξι χρόνια πριν, ο τότε εικοσιτριάχρονος βοτανολόγος Μισέλ Αντανσόν, ταξιδεύει για το νησί Σαιν-Λουί της Σενεγάλης για να καταγράψει τη χλωρίδα και την πανίδα της χώρας.
Στόχος του να μελετήσει τη φύση αυτής της ανεξερεύνητης υποσαχάριας περιοχής. Στην πορεία ανακαλύπτει τους ανθρώπους, τα ήθη, τις δοξασίες, τις πεποιθήσεις, τις τελετουργίες και τα έθιμά τους. Σημαντικό το στοιχείο του "τοτέμ" στην πολιτιστική/ θρησκευτική παράδοση των Σενεγαλέζων, το οποίο συναντάμε και σε άλλους πολιτισμούς. Έρχεται σε επαφή με τις πρακτικές των αποικιοκρατών, την εκμετάλλευση του φυσικού πλούτου της Σενεγάλης, την αντικειμενοποίηση και εμπορευματοποίηση των κατοίκων της.

Το δουλεμπόριο, η χρησιμοποίηση των Αφρικανών ως πρώτη ύλη στην διαδικασία παραγωγής αγαθών για τον δυτικό κόσμο έρχεται σε ρήξη με όσα αποκομίζει ο νεαρός Αντανσόν από τους ανθρώπους της Σενεγάλης. Τα συναισθήματα που του γεννά ο τόπος και οι άνθρωποί του ανατρέπουν όσα είχε διδαχθεί.

"Μας έχει διαμορφώσει η εκπαίδευση μας και, όπως όλοι αυτοί που μου είχαν περιγράψει την τάξη του κόσμου, πίστεψα καλόπιστα πως όσα μου είχαν εξηγήσει για τον πρωτογονισμό των νέγρων ήταν αληθινά. Γιατί να αμφισβητούσα τα λόγια των αξιοσέβαστων δασκάλων μου, που κι αυτοί είχαν διαδεχθεί δασκάλους οι οποίοι τους είχαν διαβεβαιώσει ότι οι νέγροι ήταν ακαλλιέργητοι και βάναυσοι;"

Η ομορφιά της Αφρικής θα τον μαγέψει και ο θρύλος της "γυναίκας που επέστρεψε" θα τον παρασύρει σε ένα ταξίδι αναζήτησής της. Όταν την βρει, σε κάθε της κίνηση, σε κάθε της λέξη, σε κάθε της ματιά θα αντικρίζει τον έρωτα.
Ο ερωτάς του για την Μαράμ, οι δεισιδαιμονίες των κατοίκων αυτής της ηπείρου, η πίστη τους σε υπερφυσικές δυνάμεις και στη μαγεία, η εικόνα που είχαν για τη ζωή, το θάνατο, το ενδιάμεσο, η επαφή του με την πραγματική διάσταση ενός αγνώστου κόσμου θα τον μεταμορφώσουν.

"Σκέφτηκα τότε, ατενίζοντας τον ουρανό της Αφρικής, ότι δεν είμαστε τίποτα, ή σχεδόν τίποτα, μέσα στο Σύμπαν. Μόνο η απελπισία μας μπροστά στο απύθμενο βάθος του μπορεί να μας κάνει να φανταζόμαστε ότι οποιαδήποτε από τις ασήμαντες πράξεις μας, καλή ή κακή, σταθμίζεται από έναν Θεό τιμωρό... είχα ξαφνικά την επίγνωση ότι δεν θα μου έφτανε ούτε όλη μου η ζωή για να καταλάβω το ένα εκατομμυριοστό από τα μυστήρια της Γης μας. Όμως, αντί να με στεναχωρήσει, η σκέψη πως δεν ήμουν πιο σημαντικός από έναν κόκκο άμμο μέσα στην έρημο ή από μία σταγόνα νερό μέσα στον ωκεανό με ενθουσίασε. Το μυαλό μου είχε τη δύναμη να προσδιορίσει τη θέση μου, όσο αμελητέα και αν ήταν, μέσα στο απέραντο. Η επίγνωση των ορίων μου μού ξεκλείδωνε το άπειρο. Ήμουν ένας κόκκος σκόνης σκεπτόμενος, ικανός για μία διορατικότητα χωρίς περιορισμούς, που έφτανε στις διαστάσεις του Σύμπαντος."

Όταν επιστρέψει στη Γαλλία μοναδικός σκοπός της ζωής του φιλόδοξου φισιοδίφη θα γίνει η δημιουργία του εγκυκλοπαιδικού έργου "Παγκόσμια Σφαίρα". Στο σχεδιασμό και την υλοποίηση του θα διοχετευτεί όλη η ενέργεια του,  θα αφοσιωθεί όλος ο χρόνος του.
Στις 26 Ιανουαρίου 1806, ακριβώς έξι μήνες, επτά ημέρες και εννέα ώρες πριν πεθάνει,  σε μια στιγμή πνευματικής διαύγειας, ο εβδομηνταεννιάχρονος Αντανσόν συνειδητοποιεί ότι το έργο στο οποίο αφιέρωσε τη ζωή του ήταν ξεπερασμένο, η ματαιοδοξία και ο στρουθοκαμηλισμός θόλωσαν την κρίση του και τον οδήγησαν στην απομόνωση, μακριά από όσους τον αγαπούσαν.


Πολυαναμενόμενο το νέο μυθιστόρημα του Diop μετά το "Τη νύχτα, όλα τα αίματα είναι μαύρα" που κατέκτησε το αναγνωστικό κοινό και έλαβε διθυραμβικές κριτικές.
Στα υπέρ του ότι επέστρεψε με ένα εντελώς διαφορετικό μυθιστόρημα σε ύφος και θέμα.
Στα μείον του ότι είχε να αναμετρηθεί με ένα πρότερο πολύ επιτυχημένο έργο που είχε ανεβάσει τον πήχη σε υψηλά επίπεδα. 
Το εάν πετύχε το νέο του εγχείρημα εναπόκειται στα υποκειμενικά κριτήρια καθενός.  Προσπαθώντας να το κρίνω με μια πιο αντικειμενική ματιά θα έλεγα πως δεν κατόρθωσε να φτάσει το στιλιστικό ύφος, τη χρήση της γλώσσας, την ατμόσφαιρα, τη δυναμική του προηγούμενου έργου του.
Αυτή η αντίθεση στην ένταση των συναισθημάτων που γεννούν τα δυο βιβλία σε καμία περίπτωση δεν αφαιρεί το παραμικρό από το ταλέντο του Diop ή την αξία του μυθιστορήματος του. Με μια διαφορετική συγγραφική τεχνική,  πιο λυρικό, ρομαντικό ύφος και με το στοιχείο της περιπέτειας, καταγγέλλει τον απάνθρωπο χαρακτήρα του δουλεμπόριου, προασπίζεται την ισότητα μεταξύ των ανθρώπων ανεξαρτήτως χρώματος, φύλου ή καταγωγής.
Επιλέγει για κεντρικό ήρωά του ένα πραγματικό πρόσωπο που φεύγει από την Γαλλία του Διαφωτισμού για να επισκεφτεί τις κτήσεις της χώρας του στη Σενεγάλη ώστε να αναδείξει την αντίφαση μεταξύ των φιλοσοφικών ιδεών που πρεσβεύει το ρεύμα του Διαφωτισμού και του καθεστώτος της αποικιοκρατίας, του ανθρώπου που κυριαρχεί πάνω στη φύση και στον συνάνθρωπο. Παράλληλα γίνεται και η σύγκριση μεταξύ δυτικού πολιτισμού και των αφρικανικών λαών με την πίστη τους στον ανιμισμό και στον τοτεμισμό, ουσιαστικά μια επιστροφή στις πρωτόγονες μορφές θρησκείας που αποτέλεσαν βάση του πολυθεϊσμού και στη συνέχεια του μονοθεϊσμού.

"Παρ' όλα τα τεχνάσματα που είχα επινοήσει για να την εξαφανίσω, η οδύνη που είχα νιώσει στην αποβάθρα της Γκορέ, όταν Η Μαράμ κι εγώ ξεφύγαμε για λίγο πέρα από την πύλη του ταξιδιού χωρίς επιστροφή, επανερχόταν άκαιρη. Κατάλαβα τότε ότι η ζωγραφική και η μουσική έχουν τη δύναμη να μας αποκαλύπτουν τον κρυμμένο εαυτό μας. Χάρη στην τέχνη, κατορθώνουμε κάποιες φορές να μισανοίξουμε μία μυστική πόρτα που οδηγεί στην πιο σκοτεινή πλευρά της ύπαρξής μας, που είναι πιο μαύρη κι απ' το πιο βαθύ μπουντρούμι. Και, όταν αυτή η πόρτα μείνει ορθάνοιχτη, τα μύχια της ψυχής μας φωτίζονται τόσο καθαρά από το φως που αφήνει να περνάει, ώστε κανένα ψέμα για μας τους ίδιους να μη βρίσκει πια την παραμικρή σκιά για να καταφύγει, όπως όταν λάμπει ο ήλιος της Αφρικής στο ζενίθ του."

Μετάφραση: Αλεξάνδρα Κωσταράκου